«سیم مشتاق»؛ بدعتی در کمال

سه تار امروزی علی‌رغم نامی که از گذشته برایش به یادگار باقی مانده دارای چهار وتر است، که به چهارگوشی در انتهای دسته ساز متصل می گردند. وترهای سه تار از بالا به پایین بدین ترتیب هستند؛
- وتر بم با سیمی به قطر تقریبی35- 25 میکرون از جنس برنج.
- وتر مشتاق(زنگ) با سیمی به قطر تقریبی20 ـ 18 میکرون از جنس فولاد.
- وتر زیر با سیمی به قطرتقریبی 20 ـ 18 میکرون از جنس برنج.
- وتر حاد با سیمی به قطر تقریبی 20 ـ 18 میکرون از جنس فولاد.
چنین به نظرمی‌رسد، اضافه شدن چهارمین وتر به سه تار توسط مشتاق علیشاه را ، برای اولین بار نوازنده برجسته سه تار ابوالحسن صبا بیان نموده باشند. به نظرمی‌رسد دیگر منابعی که این مسأله را ذکر کرده اند همگی ازهمان روایت شفاهی صبا نقل قول کرده اند. به احتمال قریب به یقین صبا نیز خود از استادانش _ میرزا عبدالله ودرویش خان_ این روایت را شنیده است.براین اساس تا سطح تحقیقات کنونی هیچ سند مکتوبی که پیش ازاین منبع شفاهی ،در این موردسخنی ذکر کرده باشد وجودندارد ،روح‌الله خالقی نیز در کتاب سرگذشت موسیقی ایران با استفاده از عبارت" مشهور چنان است" به این مسأله می پردازد و البته روشن نمی کند که روایت شفاهی را نیز از چه کسی یاکسانی اخذ کرده است.: "مشهور چنان است که تا قبل از مشتاق علیشاه ساز سه تار دارای سه سیم بوده و سیم چهارم را مشتاق علیشاه که خود آوازی دلنشین و سه تاررا به کمال می‌نواخته است به این ساز اضافه نموده ـ این سیم را اصطلاحاً در میان نوازندگان سه تار، سیم مشتاق نامیده می‌شود."(خالقی1381 :128). اگر چه در خصوص اضافه شدن وتر چهارم توسط مشتاق علیشاه تاکنون سند دست اول مکتوبی بدست نیامده است ولی با توجه به برخی از منابع مکتوب چون؛ طرائق الحقایق ورساله غرایب مبنی بر چیره دستی وخوش پنجه بودن وی در نوازندگی و خوش لحن بودن در خوانندگی که صاحبان فن به استادیش اذعان داشته اند ،چندان بعید نمی نماید که این ابداع توسط وی صورت گرفته باشد، و یا ممکن است کسی که این سیم را به سه تار اضافه کرده به یاد و احترام وی این سیم را به نام او نامگذاری کرده باشد.

به هر روی چه این که وتر فوق الذکر توسط مشتاق اضافه شده باشد را بپذیریم یا نپذیریم آنچه مهم است این است که؛ این تغییر تا چه اندازه با ساختمان ساز ونیز موسیقی مورد نظر هماهنگ بوده است. پذیرش همگانی این تغییر _علی رغم ناهماهنگی با نام سه تار_ تا حد زیادی این مسأله را پیشاپیش روشن می کند . اما موضوع را از زاویه ای دیگر نیز می‌توان بررسی کرد.
از اصول بنیادی نوازندگی سازهای زهی ـ مضرابی موسیقی ایرانی، آن است که هیچ گاه نغمه‌ای (نتی) به صورت تنها اجرا نمی‌شود بلکه همیشه با یک صدای واخوان پشتیبانی می‌شود «واخوان عبارت است از اجرای مداوم یک یا چند صدا در طول اجرای قطعه»(مسعودیه1383: 129) چنانچه در نوازندگی تمام سازهای زهی ـ مضرابی( انواع تنبورو دوتار) در موسیقی معاصراقوام مختلف ایران، خراسان(شمال، شرق)، گلستان(ترکمن و علی آباد کتول)، مازندران، کرمانشاه، آذربایجان(شرقی ،غربی) مشاهده می شود آن است؛ که همواره یکی از سیمها وظیفه اجرای ملودی و سیم دیگرکه معمولاً به فاصلة چهارم یا پنجم نسبت به سیم اول کوک شده نقش واخوان را به عهده دارد.
در نوازندگی سه تارمعاصر به شیوه قدما نیز مضراب به گونه‌ای نواخته می‌شود که همواره هنگامی که سیمی به ارتعاش در می‌آید سیم بالای آن به عنوان واخوان به ارتعاش در می‌آید."با اضافه شدن سیم مشتاق در حقیقت سیم های سه‌تار متشکل از سه "دو تار" گردید. سیم حاد و زیر، سیم زیر و مشتاق ، سیم مشتاق و بم که در اجرای نغمه بر روی یک سیم، سیم دیگر به عنوان واخوان عمل می‌نماید"(توکلی 1380: 82)
نکته قابل توجه انتخاب محل قراردادن وتر چهارم(سیم مشتاق) است، برخلاف سیم‌های اول و دوم که سیم واخوان در بالای دیگری قرار دارد ،سیم واخوان بم در پایین آن قرار گرفته است تا ضمن ایجاد امکان جدیدی برای سیم زرد، سیم بم نیز دارای واخوان گردد(در حقیقت سیم مشتاق همزمان با دو سیم به عنوان واخوان عمل می‌نماید). در این حالت در هنگام استفاده از سیم بم که در موسیقی دستگاهی گاه به منظورهای ملودیک نیز مورد استفاده قرار می گیرد واخوانی برای نغمات وجود دارد، چرا که طبق سنت نوازندگی سیم های مشتاق وبم در این مواقع به صورت جفت مورد استفاده قرار می گیرند از این روی واخوان نغمات سیم بم همیشه ثابت نبوده ومتناسب با هر پرده تغییر می کند ،این مسأله همچنین در هنگام اجرای ملودی برروی این سیم به منظور صدا دهی بهتر سیم بم و نیز امکان استفاده از کوک های متنوع به منظور ایجاد فضاهای صوتی جدید در نواختن دستگاه ها را فراهم آورده است.
بر اساس منابع مکتوب چنین به نظر می رسد؛ برای اولین بار مهدی قلی هدایت در کتاب مجمع الادوار از کوک های مختلف وتر های سه تار برای نواختن موسیقی ردیف - دستگاهی نام برده است .او از نوزده کوک مختلف به عنوان فروعات شش کوک اصلی یاد کرده است (شش کوک اصلی عبار تند از : چهار گاه ، سه گاه ،شور، نوا ،همایون، راست پنجگاه)
وی برای نواختن دستگاه ماهور از چهار کوک مختلف نام می برد؛
به تر تیب: سیم بم ، سیم مشتاق ، سیم سل ، سیم دو
کوک چهار گاه :دو ،دو سل، دو
کوک ترک چپ کوک : فا ، سی بمل ،سل ،دو
کوک ماهور چپ کوک : سی بمل، سی بمل، فا ،دو
کوک شور: فا ،دو ،سل، دو **(پور عیسی ،1390 ،49)
این بدعت (اضافه نمودن چهارمین وتربه سه تار ) گر چه در ظاهر به نظر امری بسیار ساده می آید ، اما مشاهده می کنیم تاچه حدّ این نوآوری با موسیقی هماهنگی داشته و قابلیت صدا دهی ساز سه تار را گسترش و امکانات جدیدی را در اختیار نوازنده به منظور بیان ایده های موسیقیایی قرار داده است.

پی نوشت:
* برای اطلاع بیشتر درخصوص شرح احوال مشتاق علیشاه به منابع مکتوب دست اول زیر مراجعه کنید ؛
طرایق الحقایق، معصوم علیشاه شیرازی، سنایی، تهران، بدون تاریخ
غرایب، میرزا محمدحسین" رونق علیشاه کرمانی ، خانقاه نعمت اللهی، تهران،1352
دیوان مشتاقیه، میرزا محمد تقی"مظفرعلیشاه"، خانقاه نعمت اللهی، تهران،1347
**برای اطلاع بیشتراز تنوع شیوه های کوک قدیم وجدید تار وسه تار به متن بروشور آلبوم: شیوه های نوین کوک سه تار اثر استاداحمد عبادی، انتشارات سروش مراجعه کنید.

کتاب نامه:
توکلی، فرشاد، فصلنامه ماهور، مؤسسه فرهنگی ـ هنری ماهور، تهران،ش 14، 1380 .
خالقی، روح الله، سرگذشت موسیقی ایران، ویرایش 2، مؤسسه فرهنگی ـ هنری ماهور، تهران، 1381.
مسعودیه، محمدتقی، مبانی اتنوموزیکولوژی، سروش، تهران، چاپ دوم ،1383.
پورعیسی،سمن، ماهور به قلم مخبرالسلطنه، فرهنگستان هنر، تهران ، 1390.