تحلیل ساختار موسیقایی کلام های تنبور نوازی کرمانشاه

تحلیل ساختار موسیقایی کلام های تنبور نوازی کرمانشاه 

بر اساس مطالعات و تحقیقات میدانی انجام شده بر روی موسیقی تنبور نوازی حوزه گوران به طور خاص روستای "گهواره" تاکنون چنین به نظر می رسد؛

      در بررسی ساختار لحنی کلام های پردیوری و غیر پردیور ی در یک نگاه اجمالی به نظر می رسد؛ این نحوه طبقه بندی علی رغم شفاهی بودن دقیق و درست است. چراکه در بررسی ساختاری الحان به روش استقرایی و جمعیت آماری نشان می دهد که کلام های پردیوری عموما ًبه لحاظ ساختاری، هسته لحنی (ملودیک)، از یک فیگور کوچک لحنی یک جمله ای در وسعتی کمتر از یک دانگ "دو ویا سه تنی " شکل می گیرد. طرح قطعه موسیقایی تابع متن اشعار هجایی است.   

کلام های غیر پردیوری با کلام های پردیوری به لحاظ دستور زبان موسیقایی (حرکت کروماتیک تن ها - مانند هوره خوانی  )که نقش تعیین کننده ای در لهجه ملودیک دارد تفاوت  ماهیتی ندارند.بلکه به نظر می رسدکلام های غیر پردیوری  حاصل بسط و گسترش ملودیک کلام های پردیوری باشد .

در اینجا چند کلام متفاوت که با یکدیگر خویشاوندند  و در یک بستر آوایی قرار دارند ، به عنوان نمونه  مورد مطالعه تطبیقی قرار می دهیم. 

.

همخوانی - پردیوری / یک جمله موسیقایی/مانند :

       حق داود گیان داود

     هو هویا رهبر داود ضامن دار

                                                             

همخوانی - غیر پردیوری /دو جمله موسیقایی/مانند :                  

هانا فریاد رس داود – پی بی کسان یا داود

آقا یارداود سن سن یار داود

                                                             

تکخوانی - غیر پردیوری /پنج جمله موسیقایی /مانند :

شیخ امیری پیشروی

شیخ امیری گورانی

شیخ امیری دلفانی

                    

                 مجددا ًلازم به یاد آوری است که؛ کلام خوان در چیدمان کلام ها در طول اجرا از بستر آوایی پیروی نمی کند و بستر آوایی نقش تعیین کننده ای ندارد، لذا به راحتی از یک بستر آوایی به بستر آوایی دیگر گردش می کند، چرا که دور لحنی (به مفهوم مقام) شکل نمی گیرید. آنچه مهم است وزن است.

نحوه طبقه بندی الحان کلام خوانی و تنبور نوازی کرمانشاه 3

 حوه طبقه بندی الحان کلام خوانی و تنبور نوازی کرمانشاه 3

 

جدول شماره 3: کلام­های تکخوانی پردیوری
روایت							کلام تکخوانی- پردیوری
کاکی برار	یارویسی	پناهی
√	√	√					شاه خوشینی	1
√	√	√					عابدینه	2
√	√	√					کاکاساری یا کاکا سحری	3
√	√	√					پیشروی پردیوری	4
√	√	√					تنه میری تنه میری تنه جوانان میری و میری میری ها ها میری میری تنه میری تنه جوانان میری ها	5
√	√	-					هی دوست	6
√	√	√					بابا ناعونی یک نوع	7
√	-	√					هی لاوه	8
√	√	√					بلی ها	9
√	√	√					سر خیوی (سرغیبی)	10

 

جدول شماره 4: کلام­های تکخوانی غیر پردیوری
روایت							کلام تکخوانی – غیر پردیوری
کاکی برار	یارویسی	پناهی
√	-	√					شیخ امیری: پیشروی	1
√	-	√					شیخ امیری: دلفان	2
√	-	-					بابا طاهری	3
√	پردیوری	√					طرز یاری	4
√	√	√					سر طرز	5
√	پردیوری 2نوع	√					سید خاموشی	6

 

 

نحوه طبقه بندی الحان کلام خوانی و تنبور نوازی کرمانشاه (2)

	روایت			کلام غیر پردیوری – همخوانی
	کاکا برار	یارویسی	پناهی پناهی
1	√	-	√	آقا یار داود سن سن یار داود
2	√	-	√	یار دیده کانی گیلرم باقی جم مستانه بنیامین ساقی
3	-	-	√	ای سید محمد برو دیوانی یار نازش روا بو پی یارستانی
4	√	-	-	داود نه کویره کوثر وردن تاو خواجای بنیامین (هر ویشن آفتاو) 2
5	-	-	√	هانه فریادرس داود بی­بی کسان کس داود
6	√	-	√	جم جم شایه برزه مل خوشین خدایه برزه مل
7	√	-	√	حق و حق
8	√	-	√	حق و حق و حق یاری حق المزنا حق یاری
9	√	-	√	یار دیده کانی خاوندکاری سخلا بلادن سن جمله یاری
10	-	-	√	یار دیده و کای بینا جشنانه جشن غلامان یا وامش پنه
11	√	-	√	هوهو هوهو هوهو یار رهبر داود ضامن دار
12	√	-	√	شیخ امیری گوران –دلفان ای دوست نی دمدا عازیز نی جم دا
13	√	-	√	یار دیده و کانی وخیرم بیو آوازه قمر نصیرم بیو
14	-	-	√	مور کلام
	-	-	√	فانی فانی
15	-	-	√	و قربانت بام شای هورامانی
16	-	-	√	هر وا بوا و هروا دوی ایله وازه کلاوی چوی
17	-	-	√	یاران و باطن وش دنگی میو

نحوه طبقه بندی الحان کلام خوانی و تنبور نوازی کرمانشاه

بر اساس مطالعات و تحقیقات میدانی انجام شده بر روی موسیقی تنبور نوازی حوزه گوران به طور خاص روستای «گهواره»  تاکنون چنین به نظر می رسد:
نحوه طبقه بندی کلام ها در یک نگاه درون فرهنگی مبتنی بر مد و بستر آوایی نمی باشد بلکه بر اساس برشی از تاریخ، پیش و پس از حضرت سهاک برزنجه ای با دو اصطلاح پردیوری و غیر پردیوری اعم از اینکه به صورت تک چر (تک خوانی / تک نوازی ) از هم متمایز می شود.
کلام پردیوری براساس روایات شفاهی کلام خوانان اهل حق به کلام هایی اطلاق می شود که در دوره حضرت سلطان سهاک توسط یاران هفتن وهفتوانو... گردآوری شده است. کلام غیر پردیوری به کلام هایی اطلاق می شود که بعد از حضرت سلطا ن توسط پیران طریقت مبتنی بر کلام های پردیوری بنیاد نهاد شده است.
               

* نامگذاری کلام ها براساس سربند هر کلام است. هر سربند برای تنبور نواز معرف متن کلام، ملودی، وزن، تمپو (سرعت اجرای قطعه)، بستر آوایی و.... است.
* تفاوت های موسیقایی کلام های غیر پردیوری با کلام های پردیوری به لحاظ ساختار لحنی (ملودیک) و دستور زبان موسیقایی، بستر آوایی در نوشتار بعدی ارایه می شود.
* در جداول زیر کلام ها ی تنبور نوازی کرمانشاه به روایت سه کلام خوان مبنتی براین طبقه بندی به صورت تفکیکی صرفا ًبه منظور آشنایی معرفی می شوند.

	روایت			کلام پردیوری – همخوانی
	کاکا برار استاد	یارویسی	کاکی عزیز پناهی توت شامی
1	√	√	√	علی علی علی علی مولام علی علی علی
2	√	√	√	حقن حقن آی حقن مولام حقن شام حقن
3	√	√	√	یار داود حق کیان داود دین داود ایمان داود
4	√	√	√	حق داود گیان داود
5	√	√	√	ها ها
6	√	√	√	حق حق و هو هو هی آقای جافم قنره سرطافان یار بی گزافم
7	√	√	√	جم نیان دوستان او یا نه حق شمعن کلام پروانه
8	√	√	√	علی علی هو هو مولام علی هو هو دستم و دامان پیر بنیامین بو پیر بنیامین بو
9	√	√	√	یار دیده کانی بنیامین پیره پیر موسی وزیر داود دستگیره
10	√	√	√	یار دیده کانی هاوشن هاوش بش کر بنیامین بش مکرو بش
11	√	√	√	یار دیده کانی شامیو شامیو پالاش نه دیدم با بیو با بیو
12	√	√	√	کیان خواجای غلامان هی هی تاوم ای یار داود آمان هاو بنی
13	√	√	√	ای ایمانم یار گیان رنگینم یار
14	√	√	√	ایمانم یار ای رنگینم یار
15	√	√	√	ای چلتن چلانان عازیز یار شاشان مهمانن چلانان
16	√	√	√	چلتن چلانان چلانان شاشان مهمانن چلانان
17	√	√	√	یار دیده کانی چون وشن یار میو گیان مزگان مزگانن خاوندکار میو گیان
18	√	√	√	هی گیان هی گیان 5 نوع
19	√	√	√	ای دیده کانی رژیان دالاهو وستنش ونه شاهو بالامو
20	√	√	√	ای دیده کانی یاران جم نیان شادی و شای کرمی شام شین ورو قولگاه
21	√	√	√	عالی گرز ویش هی ها و دستوه (2) میاهو و دای هی فری کس وه (2)
22	√	√	√	دسی ویت وله (2) گیان یوت شمامه دوستان مزگانی ای با وه حیدر آما یاران مزگانی گیان باوه حیدر آما
23	√	√	√	ای لامی لامی گیان سروشن گیان لامی شام خاوندکار کاوم پیرشن بنیامی
24	√	√	√	ای دیده کانی گیان بیانو یاری بیو پیر داود گیان نیشانش باری
25	√	√	√	طاله سواران کاوم ای ونه هو باقیش پی یاران گیان گیان ای ونه هو
26	√	√	√	خاص بژنه گیان برزه ملی یار گیان یار جنته ای دوس او دلی
27	√	√	√	ای سید محمد برو دیوانی یار نازش روا بو پی یارستانی
28	√	√	√	بابا ناعوثی: آرو زماونی مکریو جی ارک نونه دست برو زماوند کاوم کاوم عزمرژونه گیان گیان گیلان (2)
29	√	√ سه نوع	√	سلطان دینه یاعلی یاعلی پیر بنیامینه شاعلی شاعلی
				سلطان دینه یاعلی یاعلی پیر بنیامینه شاعلی شاعلی
30	√	√	√	ای دیار دیار هاهاها دیار حقن خاوندکار هاهاها دیار
31	√	-	بعد از پردیور	ایل بیگی: هروا بوگه هروا دوی ایله هلگرد کلاوه چوی
32	√	-	تک خوانی پردیوری	قره چوپی
33	-	√	-	داود نکویرهکوثروردن تاو
34	-	√	-	ای دوست نی دم دا
35	-	√	-	یار دیه و کانی هاوش هاوش

«سیم مشتاق»؛ بدعتی در کمال

سه تار امروزی علی‌رغم نامی که از گذشته برایش به یادگار باقی مانده دارای چهار وتر است، که به چهارگوشی در انتهای دسته ساز متصل می گردند. وترهای سه تار از بالا به پایین بدین ترتیب هستند؛
- وتر بم با سیمی به قطر تقریبی35- 25 میکرون از جنس برنج.
- وتر مشتاق(زنگ) با سیمی به قطر تقریبی20 ـ 18 میکرون از جنس فولاد.
- وتر زیر با سیمی به قطرتقریبی 20 ـ 18 میکرون از جنس برنج.
- وتر حاد با سیمی به قطر تقریبی 20 ـ 18 میکرون از جنس فولاد.
چنین به نظرمی‌رسد، اضافه شدن چهارمین وتر به سه تار توسط مشتاق علیشاه را ، برای اولین بار نوازنده برجسته سه تار ابوالحسن صبا بیان نموده باشند. به نظرمی‌رسد دیگر منابعی که این مسأله را ذکر کرده اند همگی ازهمان روایت شفاهی صبا نقل قول کرده اند. به احتمال قریب به یقین صبا نیز خود از استادانش _ میرزا عبدالله ودرویش خان_ این روایت را شنیده است.براین اساس تا سطح تحقیقات کنونی هیچ سند مکتوبی که پیش ازاین منبع شفاهی ،در این موردسخنی ذکر کرده باشد وجودندارد ،روح‌الله خالقی نیز در کتاب سرگذشت موسیقی ایران با استفاده از عبارت" مشهور چنان است" به این مسأله می پردازد و البته روشن نمی کند که روایت شفاهی را نیز از چه کسی یاکسانی اخذ کرده است.: "مشهور چنان است که تا قبل از مشتاق علیشاه ساز سه تار دارای سه سیم بوده و سیم چهارم را مشتاق علیشاه که خود آوازی دلنشین و سه تاررا به کمال می‌نواخته است به این ساز اضافه نموده ـ این سیم را اصطلاحاً در میان نوازندگان سه تار، سیم مشتاق نامیده می‌شود."(خالقی1381 :128). اگر چه در خصوص اضافه شدن وتر چهارم توسط مشتاق علیشاه تاکنون سند دست اول مکتوبی بدست نیامده است ولی با توجه به برخی از منابع مکتوب چون؛ طرائق الحقایق ورساله غرایب مبنی بر چیره دستی وخوش پنجه بودن وی در نوازندگی و خوش لحن بودن در خوانندگی که صاحبان فن به استادیش اذعان داشته اند ،چندان بعید نمی نماید که این ابداع توسط وی صورت گرفته باشد، و یا ممکن است کسی که این سیم را به سه تار اضافه کرده به یاد و احترام وی این سیم را به نام او نامگذاری کرده باشد.

به هر روی چه این که وتر فوق الذکر توسط مشتاق اضافه شده باشد را بپذیریم یا نپذیریم آنچه مهم است این است که؛ این تغییر تا چه اندازه با ساختمان ساز ونیز موسیقی مورد نظر هماهنگ بوده است. پذیرش همگانی این تغییر _علی رغم ناهماهنگی با نام سه تار_ تا حد زیادی این مسأله را پیشاپیش روشن می کند . اما موضوع را از زاویه ای دیگر نیز می‌توان بررسی کرد.
از اصول بنیادی نوازندگی سازهای زهی ـ مضرابی موسیقی ایرانی، آن است که هیچ گاه نغمه‌ای (نتی) به صورت تنها اجرا نمی‌شود بلکه همیشه با یک صدای واخوان پشتیبانی می‌شود «واخوان عبارت است از اجرای مداوم یک یا چند صدا در طول اجرای قطعه»(مسعودیه1383: 129) چنانچه در نوازندگی تمام سازهای زهی ـ مضرابی( انواع تنبورو دوتار) در موسیقی معاصراقوام مختلف ایران، خراسان(شمال، شرق)، گلستان(ترکمن و علی آباد کتول)، مازندران، کرمانشاه، آذربایجان(شرقی ،غربی) مشاهده می شود آن است؛ که همواره یکی از سیمها وظیفه اجرای ملودی و سیم دیگرکه معمولاً به فاصلة چهارم یا پنجم نسبت به سیم اول کوک شده نقش واخوان را به عهده دارد.
در نوازندگی سه تارمعاصر به شیوه قدما نیز مضراب به گونه‌ای نواخته می‌شود که همواره هنگامی که سیمی به ارتعاش در می‌آید سیم بالای آن به عنوان واخوان به ارتعاش در می‌آید."با اضافه شدن سیم مشتاق در حقیقت سیم های سه‌تار متشکل از سه "دو تار" گردید. سیم حاد و زیر، سیم زیر و مشتاق ، سیم مشتاق و بم که در اجرای نغمه بر روی یک سیم، سیم دیگر به عنوان واخوان عمل می‌نماید"(توکلی 1380: 82)
نکته قابل توجه انتخاب محل قراردادن وتر چهارم(سیم مشتاق) است، برخلاف سیم‌های اول و دوم که سیم واخوان در بالای دیگری قرار دارد ،سیم واخوان بم در پایین آن قرار گرفته است تا ضمن ایجاد امکان جدیدی برای سیم زرد، سیم بم نیز دارای واخوان گردد(در حقیقت سیم مشتاق همزمان با دو سیم به عنوان واخوان عمل می‌نماید). در این حالت در هنگام استفاده از سیم بم که در موسیقی دستگاهی گاه به منظورهای ملودیک نیز مورد استفاده قرار می گیرد واخوانی برای نغمات وجود دارد، چرا که طبق سنت نوازندگی سیم های مشتاق وبم در این مواقع به صورت جفت مورد استفاده قرار می گیرند از این روی واخوان نغمات سیم بم همیشه ثابت نبوده ومتناسب با هر پرده تغییر می کند ،این مسأله همچنین در هنگام اجرای ملودی برروی این سیم به منظور صدا دهی بهتر سیم بم و نیز امکان استفاده از کوک های متنوع به منظور ایجاد فضاهای صوتی جدید در نواختن دستگاه ها را فراهم آورده است.
بر اساس منابع مکتوب چنین به نظر می رسد؛ برای اولین بار مهدی قلی هدایت در کتاب مجمع الادوار از کوک های مختلف وتر های سه تار برای نواختن موسیقی ردیف - دستگاهی نام برده است .او از نوزده کوک مختلف به عنوان فروعات شش کوک اصلی یاد کرده است (شش کوک اصلی عبار تند از : چهار گاه ، سه گاه ،شور، نوا ،همایون، راست پنجگاه)
وی برای نواختن دستگاه ماهور از چهار کوک مختلف نام می برد؛
به تر تیب: سیم بم ، سیم مشتاق ، سیم سل ، سیم دو
کوک چهار گاه :دو ،دو سل، دو
کوک ترک چپ کوک : فا ، سی بمل ،سل ،دو
کوک ماهور چپ کوک : سی بمل، سی بمل، فا ،دو
کوک شور: فا ،دو ،سل، دو **(پور عیسی ،1390 ،49)
این بدعت (اضافه نمودن چهارمین وتربه سه تار ) گر چه در ظاهر به نظر امری بسیار ساده می آید ، اما مشاهده می کنیم تاچه حدّ این نوآوری با موسیقی هماهنگی داشته و قابلیت صدا دهی ساز سه تار را گسترش و امکانات جدیدی را در اختیار نوازنده به منظور بیان ایده های موسیقیایی قرار داده است.

پی نوشت:
* برای اطلاع بیشتر درخصوص شرح احوال مشتاق علیشاه به منابع مکتوب دست اول زیر مراجعه کنید ؛
طرایق الحقایق، معصوم علیشاه شیرازی، سنایی، تهران، بدون تاریخ
غرایب، میرزا محمدحسین" رونق علیشاه کرمانی ، خانقاه نعمت اللهی، تهران،1352
دیوان مشتاقیه، میرزا محمد تقی"مظفرعلیشاه"، خانقاه نعمت اللهی، تهران،1347
**برای اطلاع بیشتراز تنوع شیوه های کوک قدیم وجدید تار وسه تار به متن بروشور آلبوم: شیوه های نوین کوک سه تار اثر استاداحمد عبادی، انتشارات سروش مراجعه کنید.

کتاب نامه:
توکلی، فرشاد، فصلنامه ماهور، مؤسسه فرهنگی ـ هنری ماهور، تهران،ش 14، 1380 .
خالقی، روح الله، سرگذشت موسیقی ایران، ویرایش 2، مؤسسه فرهنگی ـ هنری ماهور، تهران، 1381.
مسعودیه، محمدتقی، مبانی اتنوموزیکولوژی، سروش، تهران، چاپ دوم ،1383.
پورعیسی،سمن، ماهور به قلم مخبرالسلطنه، فرهنگستان هنر، تهران ، 1390.

فرضیه‌ای بر نحوه آموزش کلام‌خوانی و تنبورنوازی کرمانشاه

بر اساس مطالعات و تحقیقات میدانی انجام شده بر روی موسیقی تنبورنوازی حوزه گوران به طور خاص "روستای  گهواره"  تاکنون چنین به نظر می‌رسد که چیدمان کلام ها (مقامات) در مجالس ذکرو نیاز تنبور نوازی اهل حق ، نه براساس مد و بستر آوایی بلکه  بر اساس وزن و تندای اجرای (تمپو) کلام -که به آن چپ زدن می‌گویند- و تبدیل چپ‌ها (وزن خواندن کلام) به هم به گونه ای که تمپو اجرایی تند شونده باشد، بستگی  تام و تمام دارد .
به نظر می‌رسد کلام‌خوان که تنبورنواز نیز هست، مبتنی بر این امر (نحوه چپ زدن) با حذف و اضافه نمودن کلامی مدت زمان اجرا را طولانی یا کوتاه می‌کند و به صورت بداهه به اجرای موسیقی می‌پردازد.

چنین به نظر می رسد بتوان مبتنی بر این اصل الحان کلام ها را آموزش داد. برای درک بیشتر به تصویر توجه کنید.